Η Σφαγή της Χίου. 30 Μαρτίου 1822......Όλοι οι υπόλοιποι σφάχθηκαν ανελέητα, εκτός των αγοριών από 3-12 ετών και των γυναικών από 3-40 ετών που αιχμαλωτίσθηκαν και πουλήθηκαν από Εβραίους δουλεμπόρους σε παζάρια της Δύσης και της Ανατολής....Το αίμα έρρευσε ποταμηδόν …». Όταν ο ίδιος απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη αναφορά για την ανακατάληψη του νησιού, απέστειλε μαζί και πέντε φορτία με κομμένα κεφάλια και δύο φορτία με κομμένα αυτιά...Έκοβαν τα αυτιά από τα κεφάλια και κατόπιν τα διατηρούσαν στην άλμη και τα τοποθετούσαν σε βαρέλια. Τα έστελναν στον Σουλτάνο ως απόδειξη της υποταγής τους ή ως δελτία της επιτυχίας τους.. .

 30 Μαρτίου 1822

 Eugène Delacroix, Η σφαγή της Χίου, 1824

Η σφαγή της Χίου αναφέρεται στη φριχτή θανάτωση και στον εξανδραποδισμό δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων της Χίου από τον Οθωμανικό στρατό. Το γεγονός συνέβη στην Χίο, την 30ή Μαρτίου του 1822. Είχε προηγηθεί ο ξεσηκωμός του νησιού, στις 11 Μαρτίου 1822, με την απόβαση εκστρατευτικού σώματος Σαμιωτών.

Γεγονότα

Την περίοδο αυτή η Χίος διέθετε πολύ μεγάλη και ακμάζουσα ελληνική κοινότητα, που ευημερούσε βασιζόμενη στην καλλιέργεια της μαστίχας. Απολάμβανε μάλιστα σημαντικά προνόμια από τους Οθωμανούς, για τους οποίους η μαστίχα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό προϊόν. Συνέπεια των προνομίων ήταν η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού του νησιού, που αριθμούσε το 1822 περί τους 120.000 Χριστιανούς κατοίκους. Ωστόσο, ο πληθυσμός ζούσε κάτω από την οθωμανική καταπίεση. Για την πρόληψη επανάστασης, είχαν μεταφερθεί στο νησί στρατεύματα από τη Μικρά Ασία και είχε τοποθετηθεί ως διοικητής του νησιού ο σκληρός Βαχίτ πασάς.

Οι Χιώτες έκαναν καταναγκαστικές εργασίες για την ενίσχυση των οχυρώσεων και ταυτόχρονα αναγκάζονταν να συντηρούν αυτόν τον «μαχαιροφόρο όχλο» με την απειλή της βίας. Οι οθωμανοί καθημερινά έκαναν αρπαγές και φόνους στην πόλη και στα χωριά ατιμωρητί. Σχέδια για εξέγερση στη Χίο γίνονταν από τους πρώτους μήνες της Επαναστάσεως, το 1821, όπως προκύπτει από το ημερολόγιο του Τομπάζη. Τον Ιούλιο του ’21 είχε αναλάβει την οργάνωση της εξέγερσης ο Ιωάννης Ράλλης, Χιώτης Φιλικός και άλλοτε έμπορος στην Οδησσό. Όμως Χιώτες έμποροι των Κυκλάδων τον έπεισαν ότι αυτή η επιχείρηση ήταν άκαιρη και επικίνδυνη, κάτι στο οποίο συμφώνησε και ο ίδιος ο επικεφαλής της Επαναστάσεως, Αλέξανδρος Υψηλάντης.

Λυκούργος Λογοθέτης

Τον Μάρτιο του 1822 η Χίος μπήκε τελικά και αυτή στον Αγώνα, όταν ο Χιώτης Αντώνης Χατζή-Μπουρνιάς, που υπήρξε αξιωματικός του Ναπολέοντα κατά την Αιγυπτιακή εκστρατεία, με περίπου διακόσιους άνδρες, αποβιβάστηκαν στη Σάμο και κάλεσαν τον Σαμιώτη Λυκούργο Λογοθέτη να κηρύξει την Επανάσταση και στη Χίο.

Ο Σουλτάνος που, όπως φαίνεται γνώριζε τις κινήσεις τους, είχε προετοιμάσει το στόλο του και αξιόλογη στρατιωτική δυνάμη και ήταν έτοιμος να επέμβει, αν ξεσπούσε επαναστατικό κίνημα στη Χίο. Παράλληλα, διέταξε τον φόνο τριών ομήρων από τη Χίο, των προκρίτων Μιχαήλ Ροδοκανάκη, Μιχαήλ Σκυλίτση και Θεοδώρου Ράλλη καθώς και 60 εμπόρων που ήταν εγκατεστημένοι στην Κωνσταντινούπολη. Παρά τις εκκλήσεις των επαναστατημένων στη Χίο για βοήθεια από τα ναυτικά νησιά (Ψαρά, Ύδρα και Σπέτσες), μόνον έξι Ψαριανά πλοία με πολεμοφόδια έσπευσαν να τους βοηθήσουν.

Αποφασιστική σημασία για την έκβαση της εξέγερσης είχε η απραξία της -λεγόμενης- κεντρικής κυβέρνησης, η οποία δεν απέστειλε έγκαιρα βοήθεια στους επαναστάτες. Την καθυστέρηση της βοήθειας αναφέρει και ο Γάλλος εθελοντής Maxime Raybaud, γράφοντας ότι οι προετοιμασίες για την αποστολή δύο ολμοβόλων και ξένων στρατιωτικών κράτησαν δεκατρείς ολόκληρες κρίσιμες ημέρες, ενώ μόνο για να πλεύσουν από την Πελοπόννησο μέχρι τα Ψαρά έκαναν οκτώ ημέρες! Ο Γερμανός αξιωματικός Bellier de Launay γράφει, ότι: «Αν είχαμε φτάσει 10 ημέρες νωρίτερα, θα είχε σωθεί η Χίος». Αναγνωρίζεται ωστόσο ότι αυτή η κυβέρνηση πρακτικά δεν είχε εξουσίες και ότι ανοργάνωτες εξεγέρσεις γίνονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας χωρίς την ίδια τραγική κατάληξη. Επίσης σημαντικό ήταν ότι η εξέγερση άρχισε Μάρτιο, οπότε ο καιρός επέτρεπε την επιχείρηση του οθωμανικού στόλου.

Το μένος και η φρικαλεότητα των Τούρκων, όπως εκδηλώθηκαν στη σφαγή της Χίου, έχει να κάνει και με το γεγονός ότι στο συγκεκριμένο νησί είχαν παραχωρηθεί από την Πύλη σημαντικά προνόμια, λόγω της συστηματικής μαστιχοπαραγωγής, που διεξαγόταν αποκλειστικά εκεί. Τούτο σήμαινε ότι οποιαδήποτε επαναστατική κίνηση εκ μέρους του τοπικού πληθυσμού εκλαμβανόταν ως ύψιστη ασέβεια, αχαριστία και ύβρις προς τον Σουλτάνο. Με πρωτοφανή άλλωστε αγριότητα αντιμετωπίστηκαν έναν σχεδόν μήνα αργότερα, και οι κάτοικοι της Νάουσας, η οποίοι επίσης επαναστάτησαν παρ’ όλα τα σημαντικά προνόμια που απολάμβανε η πόλης τους από την Πύλη, με αποτέλεσμα το Ολοκαύτωμά της, στις 22 Απριλίου 1822.

Εκτός των άλλων αιτίων, στην περαιτέρω αποδυνάμωση των επαναστατών συνέβαλε και η διχόνοια μεταξύ των δύο Ελλήνων ηγετών, του Μπουρνιά και του Λογοθέτη. Ο Μπουρνιάς κατά την υποχώρηση φώναζε το σύνθημα που είναι γνωστό στη Χίο: «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω!…». Είναι δε τέτοια η ντροπή για τη συμφορά αυτή που δεν υπάρχει ούτε ένα μνημείο της σφαγής στη Χίο. Οι ιστορικοί έχουν επισημάνει ότι η άρχουσα τάξη του νησιού ήταν απρόθυμη να ενταχθεί στην ελληνική εξέγερση, φοβούμενη την απώλεια της ασφάλειας και της ευημερίας της. Παρ’ όλα αυτά ο Μπουρνιάς προσπάθησε να κάνει επανάσταση με διακόσιους άνδρες συν τους άνδρες του Λογοθέτη.

Ο ξεσηκωμός του εύφορου νησιού εξαγρίωσε, όπως είδαμε, τον Σουλτάνο. Έτσι, ο Οθωμανικός στόλος υπό την ηγεσία του Καρά Αλί, έπλευσε προς τη Χίο για να καταστείλει την επανάσταση και αποβίβασε περί τους 7.000 στρατιώτες από τη Μικρά Ασία. Με την άφιξη του μεγάλου εχθρικού στόλου οι ελληνικές δυνάμεις αποχώρησαν από το νησί, με εξαίρεση ένα τμήμα Ψαριανών, που παρακολουθούσε από απόσταση τις κινήσεις των Οθωμανών. Χωρίς σημαντική αντίσταση ο Οθωμανικός στρατός προχώρησε σε εκτεταμένες λεηλασίες και σφαγές αμάχου πληθυσμού, παρ’ όλο που η συντριπτική πλειονότητα του νησιού δεν έκανε τίποτα για να προκαλέσει τη σφαγή καθώς δεν συμμετείχε στην εξέγερση κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Χριστιανοί πωλούνται σε σκλαβοπάζαρο της Κωνσταντινούπολης (Christian slaves in Ιstanbul)

Οι Οθωμανοί έκαψαν σπίτια και σκότωσαν όλα τα παιδιά κάτω των 3 ετών, όλους τους άνδρες από 12 ετών και πάνω, καθώς και όλες τις γυναίκες από 40 ετών και πάνω, με εξαίρεση αυτούς που ήταν πρόθυμοι να ασπαστούν το Ισλάμ. Τελικά, περισσότεροι από 40.000 κάτοικοι του νησιού σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ ένα μέρος του πληθυσμού διέφυγε προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Κατά τον ιστορικό Καστάνη, που ήταν παρών στη σφαγή της Χίου, ο πληθυσμός του νησιού έφθανε τις 180.000 ψυχές. Κατά τον ιστορικό Μαμούκα, ο οποίος ήταν επίσης παρών στη σφαγή, ο πληθυσμός ανερχόταν στις 140.000 με 150.000 ψυχές και κατά τα κιτάπια των Τούρκων ο πληθυσμός ανερχόταν στις 120.000 ψυχές. Εκείνο που είναι γεγονός είναι ότι στο νησί της Χίου έμειναν περί τους 1.000-2.000 άνθρωποι και περί τους 20.000 διέφυγαν…

Όλοι οι υπόλοιποι σφάχθηκαν ανελέητα, εκτός των αγοριών από 3-12 ετών και των γυναικών από 3-40 ετών που αιχμαλωτίσθηκαν και πουλήθηκαν από Εβραίους δουλεμπόρους σε παζάρια της Δύσης και της Ανατολής. Ο τότε Τούρκος τοποτηρητής της Χίου Βαχίτ πασάς, που κατέγραψε τα συμβάντα, αναφέρει ότι: «Τους μεν ηλικιωμένους επέρασαν (οι μουσουλμάνοι) γενναιότατα εν στόματι μαχαίρας, παρομοίως και τας ηλικιωμένας γραίας, την δε κινητήν περιουσίαν αυτών ελεηλάτησαν … τας δε ωραίας κόρας των και τους τρυφερούς νεανίσκους των ηχμαλώτισαν. Το αίμα έρρευσε ποταμηδόν …». Όταν ο ίδιος απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη αναφορά για την ανακατάληψη του νησιού, απέστειλε μαζί και πέντε φορτία με κομμένα κεφάλια και δύο φορτία με κομμένα αυτιά. Καταμετρώντας τους νεκρούς αναφέρει κεφάλια ιερέων, προεστών και ανταρτών 1.109, «τελειωθέντες εν στόματι μαχαίρας» 25.000, σκλαβωμένα αγόρια και κορίτσια 5.000.

Έκοβαν τα αυτιά από τα κεφάλια και κατόπιν τα διατηρούσαν στην άλμη και τα τοποθετούσαν σε βαρέλια. Τα έστελναν στον Σουλτάνο ως απόδειξη της υποταγής τους ή ως δελτία της επιτυχίας τους.. Ιδιαίτερη τιμή δινόταν, αν τα επαναστατικά κεφάλια ανήκαν σε διακεκριμένους αρχιεπισκόπους, άρχοντες του τόπου ή κληρικούς… 1.200 κεφάλια είχαν ήδη καταγραφεί στην ιστορία της μακάβριας αμοιβής που δόθηκε για τον καθένα.

Το βιβλίο της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών κάνει λόγο για 33.000 αιχμαλωτισμένες ψυχές και 33.000 σφαγμένους. Εάν όμως συλλογιστούμε τα νούμερα των εναπομεινάντων μαζί με αυτούς που κατόρθωσαν και διέφυγαν, τα νούμερα των χαμένων ψυχών είναι κατά πολύ μεγαλύτερα και αν λάβουμε υπ’ όψιν την εκτίμηση των Τούρκων όσον αφορά τον πληθυσμό.

Αντίκτυπος

E. Delacroix

Η είδηση της σφαγής της Χίου συγκλόνισε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, η στάση της οποίας μεταστράφηκε απέναντι στην ελληνική επανάσταση και πλέον σταθερά υπήρξε θετική. Μετά το γεγονός αυτό το φιλελληνικό κίνημα φούντωσε και σημαντικός αριθμός Ευρωπαίων φιλελλήνων έσπευσαν στην επαναστατημένη Ελλάδα για να ενισχύσουν τα ελληνικά στρατιωτικά σώματα. Σημαντική επιρροή άσκησε το γεγονός σε Ευρωπαίους καλλιτέχνες.

Εμπνευσμένος από την σφαγή της Χίου ο Γάλλος ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά ζωγράφισε τον ομώνυμο πίνακά του, που εκτέθηκε στο Παρίσι και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση της γαλλικής κοινής γνώμης για τον επαναστατικό αγώνα των Ελλήνων. Το 2009, ένα αντίγραφο του πίνακα εκτέθηκε στο τοπικό Βυζαντινό Μουσείο της Χίου. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα αντίγραφα του έργου, με έτος δημιουργίας το 1919 (Ε. Ιωαννίδης) και συντελέστηκε με εντολή του Γεωργίου Παπανδρέου, που εκείνη την περίοδο εκτελούσε χρέη Γενικού Διευθυντή Νήσων Αιγαίου. Ακόμα δύο αντίγραφα του σπουδαίου πίνακα του Ντελακρουά εκτίθενται το ένα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στην Αθήνα, σε μικρότερη κλίμακα (Λ. Κογεβίνας) και το άλλο στη Σχολή Καλών Τεχνών της Πράγας.